Nhân kỷ niệm 75 năm ngày thành lập Nha Bình dân học vụ (8/9/1945 - 8/9/2020), nhà giáo Nguyễn Phong Niên (nguyên ủy viên thư ký Ủy ban Quốc gia chống nạn mù chữ, đã nghỉ hưu) gửi đến độc giả bài viết về quá trình chống nạn mù chữ ở nước ta. Tòa soạn trân trọng gửi đến độc giả bài viết.
Cách mạng tháng Tám (1945) thành công, nước ta đã trở thành một nước độc lập. Tuy nhiên, bên cạnh việc đối mặt với thế "ngàn cân treo sợi tóc", "thù trong, giặc ngoài", chúng ta còn phải đối phó với tình trạng nạn đói và nạn dốt hoành hành. Hơn 80% dân số của chúng ta không biết chữ. Đây là một vấn nạn đáng báo động.
Ngày 3/9/1945, trong buổi họp đầu tiên của Chính phủ, Hồ Chủ Tịch đã có câu nói đã đi vào lòng người: "Một dân tộc dốt, là một dân tộc yếu". Ông đề nghị mở một chiến dịch chống nạn mù chữ. Vào ngày 8/9/1945, Chính phủ ban hành sắc lệnh thành lập Nha Bình dân học vụ để tạo điều kiện cho nông dân và thợ thuyền tham gia các lớp học tối. Việc học chữ quốc ngữ trở thành bắt buộc và miễn phí cho tất cả mọi người. Trong vòng một năm, toàn dân Việt Nam trên 8 tuổi phải biết đọc và viết chữ quốc ngữ.
Lời kêu gọi của Bác Hồ đã khẩn trương khuấy động tinh thần của mọi người, gợi mở lòng tự hào dân tộc và nhận thức rõ ràng về trách nhiệm của mình. Có những ngôi nhà rộng đã mở lớp học tư gia cho bà con trong khu phố. Nhiều hoà thượng và linh mục đã cho mượn chùa, nhà thờ để làm lớp học. Cánh cửa, chiếu đệm được đặt xuống đất để học sinh ngồi. Lớp học được mở khắp nơi, từ buổi trưa tới buổi tối. Mỗi lớp chỉ có một thầy và một trò. Các bảng đen được chuẩn bị sẵn chữ, treo trên khóm tre, bụi chuối hoặc dọc theo bờ ao để bà con học tập.
Để thúc đẩy việc học và hỏi chữ, những người có khả năng đọc từng chữ trên bảng đen hoặc trên tẩm mẹt dựng ở các bến đò, cổng làng và cổng chợ được phép đi qua "Cổng vinh quang" để vào chợ, qua sông hoặc về làng. Còn những người không biết chữ phải qua "cổng mù". Những biện pháp đó đã tiếp thêm động lực và khích lệ tinh thần học tập mạnh mẽ của toàn dân.
Chỉ sau một năm hoạt động của Nha Bình dân học vụ (từ 08/09/1945 đến 08/09/1946), đã có 2.520.678 người thoát khỏi nạn mù chữ (đối với dân số 22 triệu người lúc đó). Đến năm 1948, tỷ lệ người biết chữ trong cả nước đã tăng lên gần tám triệu người.
Trong một thư gửi các chiến sĩ Bình dân học vụ, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhắn nhủ rằng:
- Hãy duy trì vệ sinh để người dân được khỏe mạnh.
- Hãy thưởng thức khoa học để tránh mê tín.
- Hãy học bốn phép tính để làm việc có trật tự.
- Hãy tìm hiểu lịch sử và địa dư của nước ta để có tình yêu đất nước.
- Hãy tuân thủ đạo đức công dân để trở thành người dân công chính.
Sau khi đất nước thống nhất vào năm 1975, phong trào xóa mù chữ đã được mở rộng đến tất cả các tỉnh thành, đặc biệt là việc giảng dạy cho các dân tộc ở vùng sâu vùng xa, nơi nhiều khó khăn.
Sống những năm tháng dưới chính quyền cũ, trong một thời kỳ chiến tranh tàn khốc, hầu hết người dân không được học. Và cũng không có những người dạy học. Nhưng với quyết tâm xóa bỏ nạn mù chữ để nâng cao nhận thức và tinh thần học hỏi của nhân dân, Giáo sư Phạm Minh Hạc, Chủ tịch Uỷ ban Quốc gia chống nạn mù chữ, đã nói với những người mới biết đọc và viết:
"Sau nhiều năm nỗ lực học tập và vượt qua nhiều khó khăn, bạn đã biết đọc và viết. Điều này là một thành tựu đáng khích lệ. Bạn đã làm gương sáng cho thế hệ trẻ trong việc học tập."
Bình dân học vụ là bài học về hiệu quả của cách mạng giáo dục mà không tốn kém.
Theo lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh và để ngăn ngừa việc người mới biết đọc và viết trở lại trạng thái mù chữ, Ủy ban Quốc gia chống nạn mù chữ đã cho ra mắt tờ báo Dân trí chữ to dành cho những người mới biết chữ. Báo Dân trí chữ to đã được hàng triệu học viên xóa mù chữ chào đón, và sau khi xóa mù chữ, các giáo viên Bồi dưỡng văn hóa trên khắp các tỉnh thành trong cả nước đã cùng Ủy ban hoàn thành nhiệm vụ của mình.
Báo có nhiều chuyên mục cung cấp thông tin cần thiết, dễ hiểu và giữ gìn sức khỏe, vệ sinh môi trường, cách chữa bệnh bằng cây thuốc trong vườn nhà, cách nuôi con bằng sữa mẹ... Gọi là báo Dân trí chữ to là vì bản chữ phải đẹp và có nhiều kiểu chữ để người đọc làm quen và nhận biết khi đọc các tài liệu khác.
Nhờ những nỗ lực này, vào năm 2000, hầu hết các tỉnh thành trong cả nước (98,63% số quận huyện và 98,53% số xã phường) đã đạt chuẩn quốc gia xóa mù chữ. Đến năm 2000, 94% dân số trong độ tuổi từ 15 đến 35 đã biết chữ.
75 năm qua, đây là một thành công lớn trong lĩnh vực giáo dục quốc dân. Ngày nay, với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ truyền thông, Việt Nam là một trong các quốc gia có tỉ lệ người dùng internet cao nhất ở Đông Nam Á. Các thành viên trong gia đình, từ trẻ em cho đến người cao tuổi đều biết sử dụng thiết bị điện tử. Đất nước đang sống trong cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật 4.0. Tất cả những thành tựu này chúng ta biết ơn Chủ tịch Hồ Chí Minh vì ông đã định hình nền tảng cơ bản cho việc xóa bỏ nạn mù chữ của toàn dân: "Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu". Đây là tư tưởng giáo dục cần thiết cho mọi dân tộc và thời đại.